Ik heb ook Gent gezien, dat van zichzelf hovaardig beweert dat het door Julius is gesticht. (…) Binnen de stadsmuren bevinden zich zesentwintig bewoonde eilandjes.

Lodovico Guicciardini (1612)
Uitgebreid zoeken

Toon volledige lijst

Terug naar index

BAUDARTIUS, WILHELMUS

(Deinze, 13.02.1565 – Zutphen, Nederland, 15.12.1640)

Nederlandse predikant van Vlaamse afkomst, godgeleerde, polemist en kroniekschrijver. Hij werd vooral bekend door zijn bijdrage aan de Statenvertaling van de Bijbel en zijn Polemographia Auraico Belgica (1611), een geïllustreerde kroniek van de Tachtigjarige Oorlog, waarin enkele hoofdstukken aan Gent zijn gewijd.

Wilhelmus (ook Gulielmus) Baudartius werd geboren als Willem Bauda(e)rt, zoon van Maria Zachmortel en Willem Baudart, een Vlaamse protestant die in 1565 naar Engeland vluchtte en zich in Sandwich vestigde. Bij de komst van de Spaanse hertog Alva in de Nederlanden en de ingestelde Bloedraad reisde Willems moeder in 1567 met haar tweejarig kind haar man achterna.
Willem Baudart begon zijn studies Latijn en Frans in het Engelse Canterbury en vervolmaakte die in Gent. Hij studeerde theologie in Leiden tot 1587, Hebreeuws en wellicht ook Grieks in Franeker (Nederland) en vanaf 1591 in het Duitse Heidelberg. Hij werd in Nederland in 1593 predikant in Kampen, later in Lisse en Zutphen. Hij leefde volgens zijn motto “labor mihi quies” (in arbeid vind ik rust) en maakte eerst naam als bijbelkenner en later als kroniekschrijver.
Enkele vroege werken verschenen anoniem of onder de initialen “W.B.”, zoals een Waerschouwinghe aen alle Christenen... (1603), gericht tegen Clemens VIII (paus van 1592 tot 1605). Baudartius was immers een onvervalste calvinist en gezworen vijand van de papisten (katholieken) en remonstranten (Arminianen), maar stond in hoog aanzien bij de Gereformeerde kerk.
Door zijn opmerkelijke kennis van het Hebreeuws werd hem in 1598 verzocht om de onafgewerkte bijbelvertaling door Filips van Marnix van Sint-Aldegonde (1540-1598) te reviseren en af te werken, maar Baudart stelde het belang van een geheel nieuwe bijbelvertaling voorop in een erg kritisch pamflet, Wech-bereyder op de verbeteringhe van den Nederlandtschen Bybel (1606). In 1618 werd hij daarom door de Dordtse synode benoemd tot medevertaler van het Oude Testament. Hij verhuisde in 1626 naar Leiden om er mee te werken aan de Statenvertaling van de Bijbel die in 1637 verscheen.

Tot zijn meer wereldse werken behoren een Bruylofft Spiegel (1600), een spreukenverzameling (Apophthegmata Christiana, 1605), een vastenavondspel op de Veluwe (1624) en een bundel rijmen “by Jodocum Hondium gesneden en gedruckt”.
Zijn veelgelezen politieke strijdschrift Morghen-Wecker der vrye Nederlantsche provintien (1610) is meermaals herdrukt als Spieghel der Jeucht, werd in het Nederlandse onderwijs gebruikt en in het Frans vertaald. Baudartius’ werk steunde op een dialoog tussen een vrije Nederlander en een Spaansgezinde.
Het pamflet was gericht tegen de wapenstilstand die mede door Johan van Oldenbarnevelt in 1609 met Spanje werd bereikt [beter bekend als het Twaalfjarig Bestand of het Verdrag van Antwerpen, 1609-1621]. De auteur demonstreerde er zijn kennis van de volksgeest in en van de “gruwel” uitgeoefend door de Spaanse bezetter.

Wilhelmus Baudartius vertaalde ook enkele geschiedkundige kronieken uit het Frans, een christelijke samenspraak uit het Engels en maakte een Latijnse vertaling van een werkje van Ludovicus Lavater over de pest (die in 1599 ook in Nederland rondwaarde). In 1620 publiceerde hij zijn Memorien ofte kort verhael der ghedenckweerdighste geschiedenissen van Nederlandt ende Vranckerijck..., die in 1624 nog werden aangevuld. Het werk bevatte veel officiële stukken en unieke getuigenissen, maar zijn stijl was slordig en vrij saai; hij deed evenmin aan wetenschappelijk historisch onderzoek.

Wilhelmus Baudartius en Gent

De jonge Willem Baudart keerde in 1577, na de Pacificatie van Gent, met zijn moeder – intussen weduwe geworden – uit Engeland terug en bleef in Gent tot 1585. Hij studeerde er aan de toenmalige calvinistische hogeschool (gesticht door “het doorluchtige Huis van Oranje” en na de contrareformatie in 1584 opgeheven).

Vóór Baudartius aan zijn grote Statenbijbelvertaling begon, publiceerde hij in 1611 zijn Polemographia Auraico Belgica, een uitgebreide kroniek van de Tachtigjarige Oorlog, de militaire en diplomatieke strijd van de zeventien Nederlandse provincies onder leiding van Willem van Oranje tegen het Spaanse rijk. De Polemographia werd vooral belangrijk gevonden voor de opmerkelijk realistische gravures door tijdgenoot Frans Hogenberg (1535-1590, maakte ook de bekende Leo Belgicuskaart).
Het boek werd in 1616 ook in het Nederlands uitgegeven onder de titel Afbeeldinghe ende beschrijvinghe van alle de veld-slagen, belegeringen en ghevallen in de Nederlanden, geduerende d’oorloghe teghens den coningh van Spaengien: onder het beleydt van den Prince van Oraengien, ende Prince Maurits de Nassau (1559-1614).
De uitgebreide beschrijvingen gaan niet enkel over de krijgsverrichtingen, maar schetsen ook de feestelijke ontvangsten van de Spaanse hertog van Alva (1507-1582), de terechtstelling van de graven Egmont en Hoorn (1565), de herovering en plundering van Vlaamse steden door Alva’s troepen (bekend als de Spaanse furie) en de aankondiging van de Pacificatie van Gent (1576).

Enkele hoofdstukken spelen zich ook in Gent af: “Het Casteel van Ghent wordt by den Prince van Oranien beleghert/ ende inghenomen/ Anno 1576. Den XI. Novembris”, waarna een conflict voor de stadsmuren volgt en de belegering van Gent door de Prins van Parma [Alexander Farnese, 1545-1592, Spaanse veldheer en landvoogd van de Nederlanden].
Daarnaast wordt de aanhouding van de “hertog van Aerschot [Filips III van Croÿ, 1526-1595] aan ’t Hof van S[int]-Baefs” beschreven en is de aankondiging van de Pacificatie van Gent (8 november 1576) vermeld.
Ook deelt Baudartius ons enkele pittige details mee over het leven aan de Latijnse school “ten Predicheeren” [het klooster van de Dominicanen of Predikheren tussen de Leie en Onderbergen, beter bekend als het Pand]. Hij haalt onder meer aan dat de rector en leraren “genen lust (hebben) om lectiones te doen ofte ons te onderwijzen”.
Verder valt nog een publieke geseling en executie in Gent van een Augustijner en vier Franciscaner monniken, beschuldigd van sodomie, te vernoemen.
Deze kroniek in de volkstaal werd nog herdrukt onder de titel De Nassausche oorlogen door “W. Baudartium van Deynse” en in 1621 ook in het Latijn vertaald. De 285 historische prenten vormen een belangrijke bron van informatie voor de periode van de Honderdjarige Oorlog [zie bibliografie].

[Herbert De Vleeschouwer en Jean-Paul den Haerynck]

Over Wilhelmus Baudartius:

  • Gulielmus Baudartius: Afbeeldinghe ende beschryvinghe van alle de veldslagen, belegeringen ende and're notabele geschiedenissen ghevallen in de Nederlanden... (Michiel Colyn, Amsterdam, 1616), online op DBNL (Digtale Bibliotheek Nederlandse Letteren):
    https://www.dbnl.org/tekst/baud002afbe01_01/index.php

  • F. Jos van den Branden en J.G. Frederiks: Wilhelmus Baudartius, in: Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde (1888-1891).

  • Adriaan Carel Johan van der Kemp: Willem Baudart (1899), opgenomen in: Archief van Nederlandse Kerkgeschiedenis, deel VII, p. 225-227

  • Lambregt Abraham van Langeraad en Hugo Visscher: Willem Baudartius, in: Biographisch woordenboek van protestantse godgeleerden in Nederland, (dl. I, 1907), p. 349-355

  • Frans Hogenberg; Karel Kinds (ed.): Kroniek van de opstand in de Lage Landen, 1555-1609: actuele verslaggeving uit de zestiende eeuw [met 228 gravures door Frans Hogenberg], 2 dl. (1999)

  • Johan Decavele: De eerste protestanten in de Lage landen: geloof en heldenmoed (2004), p. 98-99 en 105-107

  • Gita Deneckere: Inter utrumque: de ontstaansgeschiedenis van de Gentse Universiteit, 1816-1835, in: Revue belge de philologie et d’histoire, jrg. 96 (2018), nr. 4, p. 1271-1287, online op https://www.persee.fr/doc/rbph_0035-0818_2018_num_96_4_9244

  • Nicoline van der Sijs: Willem Baudart: een kritische bijbelvertaler, in: Schrijverskabinet, zie http://www.schrijverskabinet.nl/artikel/willem-baudart/ (geraadpleegd 29.07.2024)

  • Willem Baudartius, zie op Wikipedia:
    https://nl.wikipedia.org/wiki/Willem_Baudartius (geraadpleegd op 30.07.2024)

  • Koninklijke Bibliotheek: Berichten over tachtig jaar oorlog: de Nederlandse Opstand tussen feit en fictie (6 video’s), te bekijken op YouTube: https://www.youtube.com/playlist?list=PLw1TV8ZWA2CAvi6q7jcciyjfYw-MP7LEZ (geraadpleegd 12.08.2024)